* هه‌وه‌توو *
قوتابخانه‌ی عه‌تائوڵڵا ئه‌مینی که‌سنه‌زان هه‌وه‌توو
* هه‌وه‌توو *
قوتابخانه‌ی عه‌تائوڵڵا ئه‌مینی که‌سنه‌زان هه‌وه‌توو
چگونگی کشف قباله های باستانی اورامان
قباله های باستانی کشف شدەی اورامان
چگونگی کشف قباله های اورامان:
مهمترین رویداد تاریخی کردستان در آغاز قرن بیستم میلادی کشف چند کتیبەی مربوط بە عصر اشکانی یعنی سدەی نخست پیش از میلاد در منطقەی هەورامان است.
سی. جی. ادموندز کارگزار بریتانیا در عراق در کتابی تحت عنوان ((کردها ، ترک ها و عرب ها)) چگونگی کشف قباله های اورامان را چنین بازگو می کند:
پیش از جنگ جهانی اول، یکی از مریدان شیخ علاءالدین نقشبندی به نام صوفی عبدالله در روستای بیاره از روستاهای اورامان به شیخ اطلاع می دهد که بر تخته سنگی بر فراز قله‌ی کۆساڵان در اورامان، نقش مردی را دیده است که تیری به دست دارد. به فرمان شیخ، صوفی یاد شده مأمور می گردد که پیرامون تخته سنگ مذکور تحقیق کند. سپس صوفی به همراه تنی چند از مریدان شیخ به قله‌ی کوه می روند. جهت تیری که در دست مرد منقوش بر سنگ است، آنها را به سوی غاری در آن حوالی رهنمون می سازد. مریدان شیخ پس از کاوش در غار، خمره‌ای گلین و پر از ارزن پیدا می کنند و در میان ارزنها سه قباله‌ی نوشته شده بر پوست آهو که دو تای آن به زبان یونانی با ترجمه به پهلوی اشکانی و سومی به زبان آرامی بوده کشف می گردد. این اسناد نزد شیخ علاء الدین نگهداری می شوند. در اوایل قرن بیستم، هنگامی که دکتر سعید خان کردستانی چشم پزشک و اهل سنندج برای معالجه‌ی چشم عباسقلی خان به مریوان عزیمت می کند، اسناد یاد شده در اختیار دکتر سعید خان قرار می گیرند. قباله های مذکور در سال
191٣بەوسیلەی دکتر سعیدخان و توسط پروفسور ادوارد براون به دست دکتر میس متخصص زبان یونانی و پرفسور کاولی متخصص زبان آرامی می رسد، قباله های سه گانه‌ی اورامان هم اکنون در موزه‌ی لندن نگهداری می شوند.
موضوع، رسم الخط، تاریخ و زبان قباله های اورامان
موضوع قباله های سه گانه‌ی اورامان درباره‌ی اجاره‌ی یک تاکستان یا باغ انگور است و علی الظاهر هر سه قباله مربوط به‌یک باغ انگور است. شیوهی اجاره نیز به خودی خود، شایان توجه است و حاکی از نوعی مالکیت مشروط است.
بر پایه‌ی تحقیقات متخصصین زبان شناسی، قباله‌ی یکم به خط و زبان یونانی نگاشته شده و تاریخ آن به سال 87 تا 88 پیش از میلاد و عصر فرمانروایی مهرداد دوم اشکانی باز می گردد. قباله‌ی دوم نیز به خط و زبان یونانی به رشته‌ی تحریر در آمده است و به سال 21 تا 22 پیش از میلاد و عصر فرمانروایی فرهاد چهارم پسر پاکوس اشکانی تعلق دارد و اما قباله‌ی سوم به الفبای آرامی دست کاری شده تحریر گشته و مربوط است به سال 11 تا 12 پیش از میلاد و باز مربوط به‌عصر امپراتوری فرهاد چهارم اشکانی.
نکته‌ی بسیار مهم درباره‌ی سند سوم این است که زبان و رسم الخط قباله‌ی سوم زبان برجای مانده‌ی مادی یا کردی کهن است که با واژه‌های یونانی و هزوارشهای آرامی آمیخته شده‌است
دکتر جمال رشید استاد تاریخ دانشگاه بغداد که در سال 1988 متن سه سند کهن هه‌ورامان را به رسم الخط عربی و سپس کردی برگردانده است می گوید: خود پروفسور مینس و کاولی بر این عقیده هستند که زبان قباله‌ی سوم که به خط آرامی است به زبان کردی نزدیک است.
اما چون آنها هیچکدام زبان کردی را بلد نبوده‌اند پس حدس زده‌اند که باید زبان قباله‌ی سوم پهلوی پارتی یا اشکانی باشد حتی پروفسور کاولی از خود می پرسد: به راستی زبان قباله‌ی سوم چه زبانی است ؟
الفبای آرامی قباله‌ی سوم شبیه هیچکدام از الفباهای دیگر آن روزگار نبوده است، یعنی حروف آرامی سند سوم به منظور نوشتن صداها و اصوات گفتاری اهل آن منطقه یعنی کردستان دستکاری شده است و الفبای آرامیی با نشانه‌ی مخصوصی بوده است برای نوشتن زبان مردم آن منطقه یعنی کردستان. مینس می گوید: شیوهی نوشتن و رسم الخط قباله‌ی سوم که به خط دستکاری شده‌ی آرامی است تاکنون نمونه‌اش در هیچ سند مکشوفه‌ی تاریخی ایران و جهان یافته و دیده نشده است.
برای روشنتر شدن موضوع مثالی می آورم: مثل همین الفبای کردی امروزی که ما آمده‌ایم برای حروفی که مخصوص زبان کردی است الفبای عربی را دستکاری کرده‌ایم و حروف جدیدی مثل: ڤ – ڕ – ڵ – ۆ – ێ خلق کرده‌ایم.
پس نتیجه می گیریم که دو هزارو اندی سال پیش کرد دارای الفبا و خط مخصوصی بوده است.
ارزش و اهمیت قباله های کهن اورامان
اورامان از دیدگاه های زبان شناسی، تاریخ مناسبات اجتماعی، اقتصادی و مطالعه‌ی ادیان و باورهای کهن در حوزه‌ی جغرافیایی خاورمیانه و به ویژه منطقه‌ی اورامان کردستان، حائز اهمیت است. این قباله ها از زوایای مبهم گوشه های ناشناخته و ناسفته مجموعه‌ی فرهنگی قوم کرد را روشن می سازد. از نظر پژوهش های کردستان شناسی نیز کشف و شناسایی قباله های باستانی اورامان، اطلاعات و آگاهی های بسیار جالب و ارزنده ای از زبان، خط، دین و آیین، اعتقادات و روابط اجتماعی و اقتصادی سرزمینی که در روند دراز دامن تاریخ، اورامان کردستان نام گرفته است، به دست می دهد که این یافته های پر اهمیت را به طور عمده می توان در گرایش های مطالعاتی متنوعی در زمینه های تاریخی، پیشینه‌ی روابط اقتصادی، مناسبات کهن حقوقی، اعتقادات دینی و زبان شناسی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد.
١- آیین ها و باورهای کهن:
درسراسر قباله های سه گانه‌ی اورامان، مجموعه ای از واژگان و به خصوص اسامی اشخاص به چشم می خورد که از آیین ها و اعتقادات باستانی دامنه نشینان رشته کوه زاگرس نشأت گرفته است. حتی برخی از نام های افراد در قباله ها، هم اکنون در میان کردها رایج و بر سر زبان هاست. در لا به لای واژگان قباله های کهن اورامان، نشانه های آیین مهرپرستی(میترائیسم)واهورامزداپرستی آشکار است.
مجموعه‌ی واژگانی همچون: رشنو، میرابندک، اروتت، میثراپادی نشانگر عصر مهر پرستی در میان ساکنان اورامان، کردها و سایر ایرانیان است. مهر یا میترا/میثرا به معنای دوستی و محبت است. به باور ایرانیان باستان، میترا فرشته‌ی پیوند دهنده‌ی آفریدگار با آفریدگان بوده است. در آیین زردتشت، مهر به معنای عهد و پیمان و وعده آمده است. در قباله های اورامان، واژگانی همچون آراماست، آردین، آرشتت و دادباگا باگ از روزگار مزدا پرستی و آیین مزدیسنان (ستایشگران اهورامزدا) در این منطقه حکایت دارد. این آیین از همان روزگاران پیشین در میان اقوام و قبایل آریایی گسترش یافته و سراسر ایران و هند را در بر گرفته است. است. در اوستا، مهر یکی از آفریدگان اهورامزدا است
2- زبان و رسم الخط:
مجموعه‌ی قباله های باستانی اورامان از منظر زبان شناسی به عنوان سند تاریخی و کهن و اثر فرهنگی ارزشمندی تلقی می گردد. بسیاری از واژگان قباله‌ی سوم هم اینک در میان کردها رواج دارد و با گستردگی بر سر زبان هاست. زبان این اسناد نشان می دهد که در آن زمان در میان ساکنان اورامانات روابط حقوقی منسجمی برقرار بوده است و به منظور اجاره کردن تاکستانی در منطقه‌ی اورامان، قرارداد در برابر شاهدان تنظیم شده و نماینده‌ی حکومت آن را تأیید و مهر کرده است. همچنین این اسناد نشان می دهند که مناسبات کشاورزی و امر آباد ساختن زمین در آن روزگار از اهمیت خاصی برخوردار بوده و اداره نمودن قطعه زمینی آن قدر مهم بوده که اگر اجاره گیرنده قادر به فعالیت کار و مثمر ثمر بر روی زمین نمی بود و محصول زمین از بین می رفت، می بایست تاوان و غرامت سنگینی بابت این قصور و اهمال، به صاحب زمین و فرمانروا می پرداخت.
٣) بازتابی از روابط کهن اجتماعی و اطلاعات تاریخی در قباله ها:
این اسناد از این منظر، بسیاری از ابهامات و نادانسته های تاریخی سرزمین قوم کرد و فلات ایران را هویدا می سازد. برای نمونه این قباله ها اطلاعاتی درباره‌ی فرمانروایی یونانی ها در این سرزمین و نیز تأثیر فرهنگ هلنیستی بر مردم و نحوه‌ی تقسیمات کشوری آن عصر در اورامان و نواحی اطراف آن را در بر دارد.
البته تأثیر فرهنگ یونانیان متجاوز و استعمارگر بر فرهنگ و تمدن ایرانی انکار ناپذیر است. اما قباله های باستانی اورامان بیشتر حاکی از آنند که فرهنگ هلنیستی یونانی در روزگار تقریر قباله های مزبور، نتوانسته است آثار آیین های باستانی سرزمین کردها و سایر نقاط فلات ایران را ریشه کن نماید. از سوی دیگر، روزگار نوشته شدن قباله های یاد شده عصر اوج میترائیسم و طلیعه‌ی مزداپرستی در میان ساکنان اورامان بوده است. در آن عصر آیین ستایش مزدا در سراسر فلات ایران و از جمله سرزمین باستانی کردها گسترش داشته و در بسیاری از نقاط این سرزمین آتشگاه مزدیسنان بر پا بوده است و نیاکان کردهای امروزی در آنجا به ستایش و پرستش اهورامزدا پرداخته اند. در این برهه، به ویژه اورامان از مراکز اصلی مزداپرستی بوده و آتشکده‌ی پاوه از ستایشگاه های
مشهور باستانی کردها به شمار آمده است. بدین سان قباله های کهن اورامان بیش از آن که منعکس کننده‌ی فرهنگ اشکانی باشند، جلوه های آثار و آیین های مهر پرستی و مزدیسنا را نمایان می کنند. فرجام سخن آنکه در دو هزار و اندی سال پیش از این، نیاکان کردهای امروزی در کنار زبان رسمی حکومتی، از زبان و الفبا و رسم الخط مخصوص به خود نیز برخوردار بوده اند.
این هم دونمونە از متن قبالەی سوم کە بە خط آرامی است:
(برگردان به رسم الخط کردی امروزی)
١.شەنه‌ت⁄⁄⁄ ق یەرخا ئەروتات مەیبان پەتەسپەک بەری توورین....
ترجمە: سال ٣٠٠ تابستان ماە اروتات میبان پتستپک پسر تورین....
شه‌نه‌ت: سال
ق: نشانەی واژەی آرامی قیپای آرامی بە معنی تابستان
یه‌رخا: ماە
ئه‌روتات: نام یکی از ماههای آرامی است
مه‌یبان په‌سته‌په‌ک: اسم خاص (نام مستاجر زمین)
به‌ری: پسر
توورین: اسم خاص (نام پدر مستاجر زمین)
٢. ڕەزبان ئەریل بەری به‌شه‌نین دادئه‌هی کولا زوزین ١٠ ٢٠ ٢٠ ٥
ترجمە: مالک رز(باغ انگور) اریل پسر بشنین مجموع ٥٥ زوزین را دادە است ( برای بازگرداندن مالکیت بە خودش)
ڕه‌زبان: مالک رز
ئه‌ریل به‌ری به‌شه‌نین: اریل پسر بشنین( نام مالک زمین)
دادئه‌هی: دادە است
کولا: مجموع
زوزین: واحد پول دورەی اشکانی ( معادل دراخمای سلوکی)
و نکته‌ی آخر در مورد این قباله‌ها اینکه:
بە احتمال زیاد زبان قبالەهای اورامان زبان رسمی طبقەی آریستوکرات و اشراف آن منطقە بودە است و گمان نمی رود اینگونە زبان ، گویش رایج اورامان و محاورەای دیگر طبقات جامعە در اورامان آن روز بودە باشد چراکە زبان بومی ساکنان اورامان تا اندازەی زیادی از تاثیر نفوذ زبانهای یونانی و آرامی دور بودە است.